Eigen mening, dan ook eigen partij

Enkhuizen heeft een van de meest ‘versnipperde’ gemeenteraden van Nederland. Oud-burgemeester Baas: ,,Het is jongleren totdat je genoeg partijen hebt voor een coalitie.’’

ENKHUIZEN/ENSCHEDE. Bij zijn aantreden als burgemeester van Enkhuizen, veertien jaar geleden, waarschuwde zijn voorganger: ,,Je gaat naar een slangenkuil.’’ Jan Baas (PvdA), inmiddels oud-burgemeester, vond dat geen probleem. Integendeel: ,,Ik wil geen saaie gemeente.’’

Saai werd het niet. De vorming van een college van B en W in Enkhuizen was steevast een ingewikkelde opgave, vanwege het grote aantal partijen in de gemeenteraad. Als de coalitie eenmaal was gesmeed, hield die vaak geen stand. Dan vertrokken wethouders gedwongen of stapten ze uit zichzelf op, vertelt Baas. Hij nam dinsdag 9 januari afscheid als burgemeester.

Zo stuurde een partij een eigen wethouder naar huis omdat hij niet ‘sterk’ genoeg werd gevonden, en bracht een coalitiepartij een college ten val om te voorkomen dat een ‘socialere’ tegenbegroting moest worden uitgevoerd.

Tijdens het burgemeesterschap van Baas heeft tot drie keer toe een minderheidscollege de periode tot de volgende gemeenteraadsverkiezingen overbrugd. Baas: ,,Op de dag dat ik kwam, in 2003, was er net een wethouder opgestapt. Twee overgebleven wethouders wilden niet met een andere wethouder in zee, anders zouden ook zij vertrekken. De gemeenteraad vond het goed dat ze bleven.’’

Enkhuizen, toeristische West-Friese gemeente aan het IJsselmeer (ruim 18.000 inwoners), is met zeventien zetels en tien gemeenteraadsfracties een van de meest ‘versplinterde’ gemeenten van Nederland, volgens een berekening van NRC Handelsblad op basis van gegevens van de Vereniging Nederlandse Gemeenten. Het aantal fracties is afgezet tegen het zetelaantal. Enkhuizen gaat nek-aan-nek met de gemeente Texel die negen fracties en vijftien zetels telt. Den Haag heeft met 16 partijen en 45 zetels in absolute zin de meeste raadsfracties.

Afgesplitste raadsleden, opgestapte wethouders, minderheidscolleges. Aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen is er bezorgdheid over de gevolgen van de toenemende politieke versplintering. Die vormt een bedreiging voor de bestuurbaarheid van gemeenten en het land, vindt bijvoorbeeld waarnemend commissaris van de koning in Overijssel, Boele Staal (D66). Maandag 19 februari belegt die provincie daarom een bijeenkomst voor lokale politici over dit onderwerp.

Enkhuizen is ,,een rood stipje’’ in West-Friesland, zegt Margreet Keesman, fractievoorzitter van de SP, de grootste partij in Enkhuizen, historisch vissersstadje met havens, grachten en grote bedrijven als Monsanto en Enza Zaden. De politiek is er ‘breed geschakeerd’, om met de woorden van oud-burgemeester Baas te spreken. Van ChristenUnie/SGP tot SP.

De samenstelling van de raad nu: een fractie met vier zetels (SP), vier partijen met twee zetels (CDA, D66, VVD en PvdA) en vijf eenmansfracties (ChristenUnie, Lijst Van der Pijll, Lijst Quasten, HEA en sinds kort Enkhuizen Vooruit!). Als het presidium in Enkhuizen bij elkaar komt - de vergadering waar fractievoorzitters de raadsagenda bespreken - melden zich tien fractievoorzitters, en zit er meteen een ruime meerderheid van de raad aan tafel, schetst Baas.

Hoe laat de politieke versplintering ter plaatse zich verklaren? In Enkhuizen met zijn eigenwijze en betrokken bevolking zijn mensen het niet snel met elkaar eens, zegt zowel partijvoorzitter Karin Mazereeuw van Nieuw Enkhuizen als SP-fractievoorzitter Keesman. Als ze het dan niet met elkaar eens zijn, beginnen ze voor zichzelf. Zie de kerkgenootschappen. Daar zijn er ongeveer twintig van in Enkhuizen, volgens beiden.

,,Om diezelfde reden telt Enkhuizen ook tientallen sport- en ondernemersverenigingen’’, vult Hans Langbroek aan, het raadslid van Het Enkhuizer Alternatief (HEA), dat zich in 2012 afsplitste van Nieuw Enkhuizen. ,,Versplintering is in Enkhuizen geen tijdverschijnsel, maar een eigenschap. Het anarchisme zit hier in de genen. Ik woon in een straat met eenrichtingsverkeer, maar iedereen rijdt er van twee kanten in. Dat is gewoon in Enkhuizen.’’

As we speak is de politieke versplintering gaande; het raadslid van Nieuw Enkhuizen, Michèl de Jong, heeft net zijn eigen partij opgericht, Enkhuizen Vooruit!. De partij en hij zaten niet meer op één lijn, zegt De Jong. Hij is bijvoorbeeld voor bestuurlijke samenwerking met de gemeenten Stede Broec en Drechterland, Nieuw Enkhuizen niet. Door de afsplitsing van De Jong is Nieuw Enkhuizen, bij de laatste verkiezingen goed voor twee zetels en in 2006 nog de grootste partij, in vier jaar tijd helemaal uit de gemeenteraad verdwenen.

Bram van der Pijll, in 2014 samen met De Jong voor deze partij beëdigd, splitste zich in 2015 al af. De scheepsrestaurateur en botensloper werd geroyeerd als partijlid. Als Lijst Van der Pijll ging hij verder. Hij was het naar eigen zeggen oneens met een deel van de partij dat de eigen wethouder weg wilde hebben. Van der Pijll verliet boos een partijvergadering omdat, zo zegt hij, een ,,fatsoenlijke dialoog’’ niet mogelijk was.
De wethouder van Nieuw Enkhuizen vertrok in de loop van 2016. Hij voelde ,,onvoldoende vertrouwen bij de achterban’’, citeerde website Wij NoordHolland.

Enkhuizen ging door met een minderheidscollege, dat tot vorig jaar maart standhield. Toen vertrokken ook de drie overgebleven wethouders. In een van de wethouders was het vertrouwen opgezegd; een auditrapport had tekortkomingen aan het licht gebracht bij de ambtelijke samenwerkingsorganisatie die zich bezighoudt met de uitvoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning en de Jeugdwet. De rest stapte daarna uit zichzelf op.
De gemeente wordt nu bestuurd door een ‘zakenkabinet’ met twee wethouders ‘van buiten’ – van een andere politieke kleur dan het oorspronkelijke college.

De versplintering van gemeenteraden in Nederland neemt toe, constateert Marcel Boogers, hoogleraar regionaal bestuur van de Universiteit Twente. Steeds meer nieuwe partijen doen mee aan de lokale verkiezingen - zie Forum voor Democratie, PVV, Denk - én de kleinere partijen worden groter en de grotere partijen kleiner.

De tijd dat kiezers KVP of later CDA stemden omdat ze uit een katholiek nest kwamen, is al lang voorbij. De versplintering zette in de jaren 90 verder door met de opkomst van partijen als Leefbaar Hilversum en Leefbaar Utrecht en andere ‘lokalen’. Boogers: ,,Als je een nieuw idee hebt, kun je zo deelnemen aan de verkiezingen. We hebben een lage kiesdrempel; je hebt niet heel veel steun nodig om in de raad te komen.’’

Commissaris van de koning Staal waarschuwde in zijn nieuwjaarsrede voor het risico op bestuurlijke verlamming door versplintering. Hij wijst op problemen bij de collegevorming. ,,Je kunt bij een college met vijf eenmansfracties ze niet alle vijf een eigen wethouders laten leveren’’, zegt hij in een toelichting.

Oud-burgemeester Baas weet uit eigen ervaring hoe ingewikkeld het is om met kleinere fracties een college te vormen. ,,Het is jongleren totdat je genoeg partijen hebt’’, zegt hij. ,,Zodra kleinere fracties uit elkaar vallen, valt ook de steun voor het college weg. Iedere keer moet je weer nieuwe wethouders inwerken.’’

Boogers ziet ook nog andere negatieve gevolgen: ,,Waar een grote fractie taken kan verdelen, kan een kleine fractie dat niet of nauwelijks. Voor kleine partijen is het lastiger zich te profileren. Ze scherpen hun opvattingen aan. Dat maakt de sfeer er in een gemeenteraad niet leuker op; de kans op conflicten is groter. Een versnipperde raad is bovendien minder goed in staat krachtig tegenspel te bieden aan een college.’’

En dan de spreektijd in de raad. Baas: ,,Als iedere fractie vijf minuten aan het woord is, heb je bijna een uur vol. Dan kun je geen tien onderwerpen op een avond behandelen.’’ Gemeenteraden met veel kleinere fracties dreigen te verworden tot babbelboxen, zei de Zwolse ex-wethouder Martin Knol in november bij het verschijnen van zijn boek over wethouderschap.

Je moet het kort en bondig houden, vindt het afgesplitste raadslid De Jong. Zeven minuten maar sprak hij het afgelopen jaar in de raad – hetgeen hem op kritiek uit zijn (oude) partij kwam te staan.

Staal adviseert een hogere kiesdrempel en ‘uit de partij, dan ook uit de raad’. Geen afsplitsingen meer, tenzij raadsleden hun zetel met voorkeurstemmen hebben verworven. Baas is het met hem eens: ,,Dat zou in de wet moeten worden opgenomen.’’
De oud-burgemeester vindt ook dat partijen die er niet in slagen de kiesdrempel te halen, geen restzetel zouden moeten kunnen krijgen. In kleinere gemeenten (met minder dan 19 zetels) kan het gebeuren dat een partij die geen zetel haalt toch met een restzetel in de raad komt.

Zo belandde in 2014 Het Enkhuizer Alternatief in de raad van Enkhuizen. ,,Dat vind ik nou echt een PvdA-regenteske opvatting’’, reageert het HEA-raadslid Langbroek. ,,Ik vind het juist heel democratisch.’’ Over versplintering en minderheidscolleges hoor je hem niet klagen: ,,Colleges moeten dan op zoek naar meerderheden; je krijgt beter doordachte voorstellen.’’
 
 
Hellendoorn, tegen de versplintering in 
Wethouders die ieder vier partijen vertegenwoordigen. Het gebeurt in de gemeente Hellendoorn. Daar zijn in 2014 als gevolg van de versplintering de wethouders Anja van den Dolder en Thomas Walder benoemd namens ChristenUnie, D66, PvdA en VVD.

Burgemeester Anneke Raven kijkt positief terug op deze raadsperiode: ,,Het heeft goed gewerkt. De raad functioneert hier op inhoud, niet op oppositie en coalitie. De coalitie is niet altijd eensgezind en de oppositie stemt mee met de coalitie. Dat zit hier in de bestuurlijke traditie.’’ Volgens haar is nog nooit tussentijds een wethouder gedwongen tot aftreden. Hellendoorn is daarmee een uitzondering.

Dankzij overleg, vertrouwen en de bereidheid om elkaar iets te gunnen, is het gelukt te besturen namens meerdere partijen, stelt wethouder Van den Dolder. De koers was van te voren uitgezet: ,,Het coalitieakkoord, waarover stevig is onderhandeld, gaf weinig aanleiding tot discussie.’’

Hellendoorn heeft 25 raadsleden en door een afsplitsing sinds kort tien fracties. Zeven fracties hebben een of twee zetels. Drie lokale partijen hebben besloten om samen op te trekken bij de gemeenteraadsverkiezingen. Raven: ,,Wij gaan dus tegen de versplintering in.’’ 
 
 
 
 

Downloads
Download hier artikel NRC Handelsblad